Jeśli nie w góry, to gdzie? Zakopiański poradnik dla NIE-miłośników gór :) (# 1)

Mam wielki sentyment do Podhala i polskich Tatr. Przez wiele lat przyjeżdżałam w te okolice na kolonie i za każdym razem nie mogłam się doczekać wycieczki do Zakopanego. Drewniane chaty, ludowe stroje, gwara i cały ten góralski folklor budziły we mnie podziw i zachwyt. Jednak fascynacja to jedno, a wysokogórska wspinaczka to już zupełnie inna sprawa…

Owszem, udało mi się wdrapać na kilka szczytów i zobaczyć wiele spektakularnych widoków, jednak nigdy nie zapałałam miłością do gór. Mogę kilometrami maszerować po nizinach i godzinami włóczyć się ulicami obcych miast, ale kilkaset metrów pod górę – to już nie jest moja bajka… Tak, góry są piękne, ale chętniej podziwiam je z poziomu doliny niż Rysów :)

Dlatego bywając w Zakopanem spędzam czas…. no cóż, z pewnością nieco inaczej niż 99% populacji przybywającej do stolicy polskich Tatr :) I oczywiście nie mam tu na myśli przesiadywania całymi dniami w karczmach na Krupówkach. Jeśli, podobnie jak ja, nie przepadasz za górską wspinaczką, ten subiektywny poradnik jest właśnie dla Ciebie. A zatem jeśli nie w góry, to gdzie? Oto kilka moich propozycji:

1. Dla miłośników zakopiańskiego stylu

Styl zakopiański narodził się w latach 90-tych XIX w. i przetrwał zaledwie 20 lat. W Zakopanem nastąpił wówczas zachwyt góralszczyzną podhalańską, w której upatrywano korzeni polskości kraju zagarniętego przez zaborców. Twórcą stylu był Stanisław Witkiewicz zafascynowany góralską architekturą, który wzbogacił ją elementami secesji. Jego wille, poprzez zachowanie odpowiednich proporcji, łączą dostojność ze strzelistością. Budowle charakteryzują wysokie podmurówki z łamanego kamienia, ściany zbudowane z płazów (a nie z bali! – czyli przeciętych na pół i ustawionych na zrąb drewnianych pni, z wyciętą ze środka deską – co ograniczało pękanie pni), a także piętrowa facjata z własnym szczytem i wyględy (mniejsze pokoiki wysunięte poza połać dachową). Zakopiańskie wille mają wspaniałe oszklone werandy, rzeźbione słoneczkami (czyli wąskimi listewkami przybijanymi promieniście) szczyty, okna i drzwi, spadziste dachy kryte gontem (deseczkami z drewna iglastego) a wewnątrz – ozdobny sosręb, czyli pięknie rzeźbioną poprzeczną belkę podtrzymującą strop,  z wyrytą datą budowy i inicjałami właściciela.

Pierwszym domem zbudowanym w stylu zwanym też witkiewiczowskim, który otworzył nowy etap w zabudowie Zakopanego, była Willa Koliba (ul. Kościeliska 18). Przez wiele lat pełniła funkcję pensjonatu, gdzie bywało wielu znakomitych gości, w tym Helena Modrzejewska. Dziś mieści się tu Muzeum Stylu Zakopiańskiego. Kolejnym znakomitym przykładem jest Willa Pod Jedlami (ul. Koziniec 1) wybudowana dla rodziny Pawlikowskich, w której mieszkała Maria Pawlikowska-Jasnorzewska. W Willi Oksza (ul. Zamoyskiego 25), zaprojektowanej dla Wincentego Korwin-Kossakowskiego, mieści się dziś filia Galerii Sztuki XX w.

Warto także wspomnieć o głównym gmachu Muzeum Tatrzańskiego (ul. Krupówki 10), Willi Konstantynówka (ul. Jagiellońska 18), zamieszkiwanej m.in. przez Josepha Conrada, czy Willi Ślimak (obecnie Zośka, ul. Krupówki 77) zamienionej po I wojnie na pensjonat, który prowadziła wdowa po Stanisławie Witkiewiczu, i w którym często pomieszkiwał Witkacy.

Oprócz budynków mieszkalnych styl zakopiański pojawił się także w obiektach sakralnych: m.in.: w Kaplicy na Jaszczurówce i Kaplicy Albertynek na Kalatówkach. Popularność zakopiańskiego stylu zaczęła zanikać wraz ze śmiercią Witkiewicza, który nie znalazł równie utalentowanego następcy.

2. Dla miłośników sztuki sakralnej

Kościół Matki Bożej Częstochowskiej (ul. Kościeliska)

Najstarszy drewniany kościół w Zakopanem został wzniesiony przez góralskich cieśli w 1847 r. przy ul. Kościeliskiej, najstarszej ulicy miasta, zwanej „Zakopiańską Starówką”.

Wnętrze zdobią trzy barokowe ołtarze z drugiej połowy XIX w. dłuta ludowego rzeźbiarza Wojciecha Kułacha Wawrzyńcocha z Gliczarowa, a także drewniane świątki i ludowe malowidła. W ołtarzu głównym znajdował się niegdyś obraz św. Klemensa, pierwszego patrona kościoła (na cześć fundatorki Klementyny Homolacsowej). W okresie międzywojennym wymieniono go na kopię obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej, która od lat 30-tych XX w. jest patronką modrzewiowej świątyni, zwanej dziś Starym Kościołem. Pierwszym proboszczem został, zasłużony w historii miasta, ks. Józef Stolarczyk. Współczesnym akcentem wystroju jest malowana na szkle droga krzyżowa autorstwa Eweliny Pęksowej, wybitnej malarki na szkle.

Tuż obok znajduje się najstarszy sakralny zabytek w Zakopanem, kamienna kaplica Gąsieniców z około 1810 r., pod wezwaniem śś. Świerada i Benedykta. Odprawiano tu msze, zanim zbudowano kościółek. Wieść niesie, że Paweł Gąsienica wystawił kapliczkę dla odkupienia swoich zbójnickich grzechów.

Stary Cmentarz Na Pęksowym Brzyzku  (ul. Kościeliska)

Położona nieopodal Starego Kościoła pierwsza zakopiańska nekropolia z połowy XIX w. znajduje się na wysokim brzegu, nad potokiem Cicha Woda. Nazwa wywodzi się od nazwiska darczyńcy ziemi, Jana Pęksy, oraz słowa „brzyzek”, które w gwarze góralskiej oznacza urwisko nad potokiem. Do cmentarza otoczonego kamiennym murem prowadzi brama autorstwa Stanisława Witkiewicza, na której widnieje tablica z mottem marszałka F. Focha: „Ojczyzna to ziemia i groby. Narody tracąc pamięć tracą życie” oraz dopiskiem proboszcza: „Zakopane pamięta.”

Większość nagrobków to znakomite dzieła sakralnej sztuki ludowej: kapliczki wykonane w drewnie, metalu lub kamieniu, góralskie krzyże, nagrobki z motywami podhalańskimi czy malowanymi na szkle. Wiele z nich jest autorstwa Stanisława Witkiewicza, Antoniego Kenara, Antoniego Rząsy czy Władysława Hasiora.

Od czasów międzywojennych Pęksowy Brzyzek jest miejscem pochówku zasłużonych w dziejach miasta, Tatr i Podhala – osób wybitnych, którzy tworzyli legendę Zakopanego.

Spoczywają tu m.in.: wybitny lekarz, popularyzator Zakopanego Tytus Chałubiński, dzięki któremu w 1886 r. miasto zyskało status stacji klimatycznej stając się uzdrowiskiem; pisarze: Kornel Makuszyński, Władysław Orkan, Kazimierz Przerwa-Tetmajer; twórca stylu zakopiańskiego Stanisław Witkiewicz; legendarny góralski gawędziarz Jan Krzeptowski Sabała, a także wielki przewodnik tatrzański Stanisław Gąsienica-Byrcyn; znakomici narciarze: Stanisław Marusarz oraz jego siostra Helena, która zginęła z rąk hitlerowców; rzeźbiarze Antoni Kenar i Władysław Hasior, a także ks. Józef Stolarczyk, Jan Pęksa oraz wiele innych szacownych osobistości.

Kaplica na Jaszczurówce (ul. Oswalda Balzera 31)

Niewielka drewniana kaplica Najświętszego Serca Pana Jezusa, autorstwa Stanisława Witkiewicza, jest znakomitym przykładem zakopiańskiego stylu. Zbudowana na kamiennej podmurówce, z arkadowymi podcieniami, bogato zdobiona z zewnątrz i o skromnym wnętrzu, jest prawdziwym dziełem sztuki sakralnej. Zwiedzających wita nad wejściem drewniana figurka Jezusa Frasobliwego.

Drewniany ołtarz główny przypomina góralską chatę. Kaplicę zdobią witraże S. Witkiewicza przedstawiające M.B. Częstochowską z herbem Polski i Ostrobramską z herbem Litwy.

Sanktuarium Matki Bożej Fatimskiej (ul. Krzeptówki 14)

Sanktuarium wybudowane w latach 1987-1992 jako votum za uratowanie życia Jana Pawła II po zamachu w 1981 r. i konsekrowane przez papieża w czasie VI pielgrzymki do kraju w 1997 r. 13 maja 1990 r. kard. Franciszek Macharski wmurował w fundamenty świątyni podwójny kamień węgielny przywieziony z grobu św. Piotra i miejsca objawień fatimskich.

W ołtarzu głównym znajduje się tron z figurą M.B. Fatimskiej, natomiast w starej kaplicy obok kościoła znajduje się druga figura M.B. Fatimskiej ofiarowana przez kard. Wyszyńskiego i ukoronowana przez papieża w 1987 r. w Rzymie.

W Parku Fatimskim umieszczono ołtarz papieski, przy którym Jan Paweł II odprawił mszę pod Krokwią w 1997 r. Na terenie sanktuarium znajdują się także dwa pomniki papieża.

Kościół Parafialny Najświętszej Rodziny (ul. Krupówki 1A)

Wybudowany w 1896 r. w całości z górskiego kamienia jest pierwszym murowanym kościołem Zakopanego. Świątynia, zwana Nowym Kościołem, stanowi mieszaninę stylu neoromańskiego i zakopiańskiego. Drzwi wejściowe, większość witraży, ławki i konfesjonały oraz boczne kaplice zaprojektował Stanisław Witkiewicz, a  Kaplica św. Jana Chrzciciela jego autorstwa jest jednym z najcenniejszych zabytków miasta.

3. Dla miłośników muzeów

Muzeum Tatrzańskie im. Dra Tytusa Chałubińskiego (ul. Krupówki 10)

Najstarsze i największe muzeum regionalne na południu Polski. Główny gmach, zaprojektowany przez Witkiewicza i Mączyńskiego, to jedyny murowany budynek zbudowany w stylu zakopiańskim.

Muzeum prezentuje stałe wystawy historyczne, etnograficzne i przyrodnicze ukazujące historię oraz bogactwo kultury i przyrody Tatr i Podhala. Filie muzeum to Muzeum Stylu Zakopiańskiego – Willa Koliba oraz Inspiracje im. Marii i Bronisława Dębowskich (jednych z pierwszych pasjonatów Podhala w XIX w.), Muzeum Kornela Makuszyńskiego, Galeria Władysława Hasiora, Galeria Sztuki XX w. w willi Oksza oraz cztery filie w regionie.

Muzeum Stylu Zakopiańskiego (ul. Kościeliska 18)

Mieści się w willi Koliba, będącej ikoną zakopiańskiego stylu. Znajduje się tu bogata kolekcja etnograficzna z okresu największego rozkwitu witkiewiczowskiego stylu na przełomie XIX i XX w. To jedyne miejsce w Polsce, gdzie można poznać koncepcję budownictwa i zdobnictwa podhalańskich górali.

Muzeum Kornela Makuszyńskiego (ul. Tetmajera 15)

Znajduje się w willi „Opolanka”, w mieszkaniu zajmowanym przez państwa Makuszyńskich, którzy po II wojnie osiedlili się tu na stałe. Wśród zbiorów muzeum, ofiarowanych przez wdowę po pisarzu, znajdują się utwory, rękopisy, korespondencja, wycinki z gazet, fotografie, dzieła sztuki, a także gipsowy odlew jego ręki. Przed budynkiem stoi popiersie pisarza oraz figurka Koziołka Matołka, bohatera jego bajek.

Galeria Władysława Hasiora (ul. Jagiellońska 18 B)

Autorska galeria prac artysty mieści sławne sztandary, kompozycje przestrzenne i rzeźby. Dzieła opatrzone metaforycznymi, przekornymi tytułami skłaniają do refleksji nad współczesnym światem i prowokują do ponownego definiowania rzeczywistości. Niektóre naprawdę mocne! (więcej o Galerii Hasiora przeczytasz TUTAJ)

Chałupa Sabały (ul. Stare Krzeptówki 17)

Najstarsza podhalańska chałupa, wzniesiona na przełomie XVIII i XIX w., jest jedynym przykładem stylu śląsko-spiskiego (sień, izba czarna, izba biała). W stanie niemal niezmienionym przetrwała do dziś. Według tradycji mieszkał tu legendarny gawędziarz, przewodnik i muzykant Jan Krzeptowski Sabała. Melodie przez niego grywane, zwane Sabałowymi nutami, są śpiewane do dziś przez góralskie kapele.

4. Dla miłośników folkloru

Międzynarodowy Festiwal Folkloru Ziem Górskich

Festiwal, którego dzieje sięgają czasów II Rzeczypospolitej (1935 r.) jest najstarszym konkursowym festiwalem folklorystycznym w Europie. Stanowi kontynuację przedwojennego „Święta Gór” i od wielu lat odbywa się w ostatnim tygodniu sierpnia.

Prestiżowa dziś impreza kultywuje dziedzictwo kulturowe górskich regionów oraz promuje polską kulturę ludową i podhalańskie tradycje. Zespoły z całego świata prezentują autentyczny górski folklor, walcząc jednocześnie o „Złotą Ciupagę” – najważniejszą nagrodę konkursu.

Wśród imprez towarzyszących warto obejrzeć korowód ulicami Zakopanego tworzony przez zespoły uczestniczące w konkursie, Mistrzostwa Podhala w Powożeniu oraz odwiedzić Kiermasz Sztuki Ludowej i Rzemiosła Artystycznego, będący okazją do zaopatrzenia się w wyjątkowe rękodzieła. Dni Narodowe są okazją do spróbowania lokalnych smakołyków z różnych regionów świata, a na miłośników psów czeka Wystawa Owczarków Podhalańskich.

Jak widzicie, nie samą wspinaczką ceper żyje :) 

Zamiast mozolnego zdobywania górskich szczytów można przez wiele dni wędrować śladem zakopiańskiego stylu oraz młodopolskich pisarzy, poetów i malarzy. W końcu Zakopane było niegdyś Polskim Piemontem, duchową i kulturalną stolicą kraju, gdzie spotykała się inteligencja ze wszystkich zaborów.

Gdyby jednak ktoś zatęsknił za „sportami ekstremalnymi” – zapraszam TUTAJ na drugą część mojego zakopiańskiego poradnika.