Bazylika św. Marka w Wenecji – kwintesencja Bizancjum na Zachodzie

„Nawet po opium nie sposób wyobrazić sobie takiego miejsca (…) mrocznego od dymu kadzideł, pełnego drogocennych kamieni i metali, lśniącego przez żelazne kraty, kryjącego ciała zmarłych świętych” – tak z zachwytem opisywał ją angielski powieściopisarz Karol Dickens. „Piracka katedra ozdobiona łupami z całego świata” – stwierdził francuski poeta Théophile Gautier. Oto Bazylika św. Marka – jeden z najdoskonalszych przykładów architektury bizantyjskiej.

Zanim zachwycimy się wspaniałą bizantyjską świątynią przypomnijmy sobie, w jaki sposób Wenecja stała się bramą do Orientu dla zachodniej Europy?

Historia Wenecji sięga V w., kiedy na niedostępnej błotnistej lagunie osiedlili się uciekinierzy poszukujący schronienia przed barbarzyńcami pustoszącymi upadające zachodnie Cesarstwo Rzymskie. Miasto znalazło się w strefie wpływów Bizancjum, ale pod koniec IX w. uzyskało niezależność i stało się stolicą Republiki Weneckiej. Było to miasto-państwo na wzór greckich polis, w którym najwyższą władzę sprawował doża (książę) wybierany przez miejską arystokrację i dożywotnio sprawujący swoją funkcję (choć często zmuszany do ustąpienia).

Punktem zwrotnym stało się złupienie przez wenecjan Konstantynopola dokonane pod dowództwem doży Enrico Dandolo w 1204 r. podczas IV krucjaty oraz zajęcie ważnych ośrodków handlowych. W okresie największego rozkwitu (XIII-XVI w.) Republika Wenecka stała się polityczną, militarną i handlową potęgą wschodniej części Morza Śródziemnego i kontrolowała m.in. Dalmację, Wyspy Egejskie, Kretę, Cypr i Korfu. Tym samym zapewniła sobie pozycję monopolisty w kontaktach handlowych Europy ze Wschodem.

Po zdobyciu przez Turków Konstantynopola (1453 r.) wzrosło znaczenie imperium osmańskiego a jednocześnie rozpoczęła się epoka wielkich odkryć geograficznych i dalekie wyprawy portugalskich oraz hiszpańskich odkrywców. W 1498 r. Vasco da Gama opłynął Przylądek Dobrej Nadziei i dotarł do Indii otwierając drogę morską na Wschód. Wydarzenie to symbolicznie przyjmuje się za początek stopniowego upadku weneckich kupców.

Po utracie monopolu na handel ze Wschodem i Indiami Wenecja stopniowo traciła swoje wpływy. Epidemia dżumy w 1630 potwierdziła tylko osłabienie miasta. XVI i XVII w. to czas stagnacji ekonomicznej i utrata kolejnych obszarów na rzecz Turków. W 1797 r. miasto zostało zdobyte przez Napoleona i na mocy pokoju w Campo Formio przyłączone do Austrii. Podczas Wiosny Ludów w 1848 r. na krótko proklamowano niepodległość, a w 1866 r. Wenecja stała się częścią powstałego pięć lat wcześniej Zjednoczonego Królestwa Włoch.

Teraz nie dziwi już, że pośrodku zachodnioeuropejskiego miasta naszym oczom ukazuje się nagle bliskowschodnia świątynia…

Bazylika wznosi się w samym sercu Wenecji, na Placu św. Marka (o którym pisałam TUTAJ) i nosi imię ewangelisty, którego relikwie kupcy weneccy wykradli w 828 r. z Aleksandrii.

Pomysł pochowania tu ciała św. Marka związany jest z legendą, według której ewangelista, w drodze morskiej do Rzymu, zatrzymał się na lagunie. Wtedy objawił mu się archanioł Gabriel i obwieścił, że jego ciało spocznie właśnie w tym miejscu. Św. Marka obwołano patronem Niezależnej Republiki (za czasów Bizancjum był nim św. Teodor), a jej herbem stał się skrzydlaty lew, symbol ewangelisty, trzymający księgę z wyrytymi słowami anioła: „Pax tibi, Marce evangelista meus” („Pokój tobie Marku, ewangelisto mój”).

By godnie pochować szczątki patrona, na polecenie doży Giustiniano Participazio, wybudowano kościół, który jednak spłonął pod koniec X w. Odbudowano go w XI w. wznosząc majestatyczną świątynię w stylu bizantyjskim, wzorowaną na kościele Dwunastu Apostołów w Konstantynopolu. Zwieńczona pięcioma białymi kopułami budowla stoi na planie greckiego krzyża. Kopuły rozmieszczone nad czterema nawami oraz w miejscu ich przecięcia nawiązują do architektury islamu – podobne kopuły zobaczymy nad meczetem Umara w Jerozolimie i nad mauzoleum dynastii Fatymidów w Kairze.

Fasada Bazyliki była wielokrotnie przebudowywana ale świątynia zachowała swój pierwotny styl. Portale zdobią XVII-wieczne barokowe kopie mozaik ze scenami z życia Chrystusa, oraz statua św. Marka i złoty lew. Oryginalna, pochodząca z XIII w., jest jedynie mozaika przedstawiająca przywiezienie do świątyni szczątków św. Marka (pierwsza po lewej stronie, nad drzwiami).

fot. Petar Milosevic – commons.wikimedia.org

Nad wejściem znajduje się galeria, którą zdobią Cztery konie z kwadrygi – symbol potęgi miasta. Jest to kopia rzeźby nieznanego greckiego artysty, odlana z pozłacanego brązu, prawdopodobnie z II w. p.n.e. Rzeźba została skradziona w V w. p.n.e. przez Cesarza Teodozjusza II z greckiej wyspy Chios, by ozdobić hipodrom w Konstantynopolu, gdzie stała przez 750 lat. Stamtąd Wenecjanie zrabowali ją na polecenie doży Enrico Dandolo podczas IV wyprawy krzyżowej. Konie ustawiono na Placu św. Marka, gdzie znajdowały się przez 600 lat, symbolizując niepodległość Republiki Weneckiej. W 1797 r., po zdobyciu Wenecji przez Napoleona, rzeźbę wywieziono do Paryża, by ozdobiła Łuk Triumfalny. Stamtąd powróciła do Wenecji po klęsce Napoleona pod Waterloo w 1815 r. i przejęciu nad miastem zwierzchnictwa austriackiego. Oryginał rzeźby znajduje się dziś w Museo Marciano, obok Bazyliki.

fot. Nino Barbieri – commons.wikimedia.org

Bazylika św. Marka przypomina mi kościół Hagia Sophia w Stambule, ale jest od niego znacznie mniejsza. Przez wiele stuleci wenecjanie nazywali ją La Chiesa d’Oro (Złoty Kościół), gdyż wnętrze zdobią mozaiki o powierzchni 4 tyś. m², będące olśniewającym zbiorem ilustracji do Biblii. Mozaiki składają się z kilku milionów płatków złota zatopionych w szkle, co potęguje odbicie złotego blasku i nadaje świątyni niezwykłą, podniosłą atmosferę. Tu nawet powietrze wydaje się mieć posmak złota… Nic dziwnego, że przez stulecia wierzono, iż samo oddychanie powietrzem w świątyni czyni człowieka bogatszym…

fot. -Reji – flickr.com/ CC

fot. Dennis Jarvis – flickr.com/ CC

Zgodnie z życzeniem doży Domenico Selvo, każdy statek wenecki miał obowiązek przywożenia darów do ozdoby świątyni, stąd różnorodność detali architektonicznych pochodzących z całego świata. Przez większą część istnienia Republiki Weneckiej bazylika uznawana była za prywatną kaplicę dożów. Wenecką katedrą stała się dopiero w 1807 r. 

Skarbiec św. Marka (wstęp płatny) skrywa kolekcję cennych ikon oraz wyrobów ze złota, srebra i szkła zagrabionych z Konstantynopola.

Krucyfiks (Capitello del Crocifisso), zrabowany podczas IV krucjaty z Konstantynopola, osłania ażurową obudowę marmurowego ołtarza (cyborium) wspartą na 6 kolumnach z afrykańskiego marmuru z bizantyjskimi, złoconymi głowicami. Na szczycie baldachimu umieszczono agat o średnicy 31 cm. Ołtarz kryje prochy św. Marka odnalezione w krypcie podczas restauracji kościoła w 1811 r. 

fot. Jay Galvin – flickr.com/ CC

Za ołtarzem znajduje się najcenniejszy skarb Wenecji i jeden z najważniejszych skarbów bizantyjskiej sztuki złotniczej: Złoty Ołtarz (Pala d’Oro) wykonany w X w. w Konstantynopolu, inkrustowany setkami drogocennych kamieni: 1300 perłami, 300 szmaragdami, 300 szafirami, 400 granatami i 15 rubinami.

fot. Romain Moisescot – flickr.com/ CC

Nad kolumnami naw ciągną się galerie dla kobiet, zgodnie z bliskowschodnim zwyczajem separacji płci podczas modlitwy. 

fot. -Reji – flickr.com/ CC

Od połowy XVI w., przez blisko sto lat, Bazylika św. Marka była jednym z najważniejszych ośrodków muzycznych w Europie, gdzie pracowali najwybitniejsi flamandzcy i włoscy kompozytorzy.

Wstęp do Bazyliki jest darmowy i zwykle wije się tu długa kolejka. Podziwianie Złotego Ołtarza to koszt 2 euro. Pamiętajcie, że do środka nie wolno wnosić plecaków (należy je zostawić w przechowalni), a w Bazylice obowiązuje zakaz fotografowania.