Jerozolima śladami judaizmu

Lud Izraela pojawił się tu już 1000 lat przed naszą erą, za sprawą króla Dawida, który zdobył Jerozolimę z rąk plemion Jebuzytów i uczynił z niej stolicę zjednoczonego królestwa Judy i Izraela. Kiedy Salomon wybudował na górze Moria świątynię ku czci Boga Jahwe, miasto na 400 lat stało się religijnym i  administracyjnym centrum życia Izraelitów. Dla nich była to Ziemia Obiecana, którą Bóg obiecał Abrahamowi i jego potomkom. Po rozpadzie zjednoczonego państwa Jerozolima stała się stolicą Judy. Najazd wojsk Nabuchodonozora, zburzenie świątyni  i wygnanie Izraelitów do Babilonu stało się początkiem żydowskiej diaspory…  

Żydzi są jedynym narodem, który przez większość czasu swojego istnienia nie posiadał własnego państwa i pozostawał poza terytorium utraconym 2 tys. lat temu. Dla narodu żydowskiego miasto jest nie tylko stolicą Izraela, ale domem wszystkich Żydów rozproszonych po świecie. „Jeruzalem, jeśli zapomnę o Tobie, niech uschnie moja prawica!” wspomina Psalm 137:5. Na przestrzeni wieków Jerozolima była dwukrotnie zniszczona, 23 razy pod oblężeniem, 52 razy zaatakowana i 44 razy przechodziła z rąk do rąk, ale Żydzi nigdy o niej nie zapomnieli.

W 63 r. p.n.e. miasto podbili Rzymianie, których rządy zakończyły się zniszczeniem miasta, zburzeniem Drugiej Świątyni i wygnaniem Żydów. To wydarzenie zapoczątkowało ich wielowiekową tułaczkę po całym świecie. Gdy w II w. cesarz Hadrian założył tu rzymskie miasto Aelia Capitolina, Jerozolima w 135 r. po raz kolejny została zrujnowana, a Wzgórze Świątynne zrównano z ziemią. Po podziale cesarstwa rzymskiego Jerozolima znalazła się pod władzą Bizancjum, a Żydzi znów zostali wypędzeni z miasta, bez prawa powrotu. Od VII w. Jerozolimą władali Arabowie, za wyjątkiem okresu wypraw krzyżowych, który trwał od XI do XIII w. Krzyżowcy utworzyli tu Królestwo Jerozolimy i sprowadzili Koptów, Greków, Syryjczyków, Egipcjan i wiele innych nacji, by uniemożliwić powrót żydom i muzułmanom. W XII w. miasto zdobył Saladyn, kurdyjski sułtan Egiptu i Syrii, a od połowy XIII w. miasto przeszło pod władanie egipskich Mameluków.

W XVI w. Jerozolima znalazła się pod panowaniem Turków Osmańskich, którzy rządzili nią aż do wybuchu I wojny światowej. W 1917 r. na terenie Izraela utworzono tzw. Mandat Palestyny pod rządami brytyjskimi. Narastający konflikt arabsko-żydowski sprawił, że w 1947 r. ONZ przyjęło rezolucję w sprawie podziału Palestyny na dwa państwa: arabskie i żydowskie. Arabowie odrzucili ten plan doprowadzając do wybuchu wojny domowej.

W konsekwencji 14 maja 1948 r. Izrael proklamował niepodległość, a już następnego dnia arabscy sąsiedzi dokonali agresji na kraj. Był to pierwszy konflikt zbrojny nowożytnego Izraela, który zapoczątkował serię wojen arabsko-żydowskich. Do Starego Miasta Jerozolimy wkroczyły wojska jordańskie zajmując świątynie, niszcząc  zabytkowe synagogi i bezcenne dzieła sztuki oraz wywożąc religijne kosztowności do Ammanu. Król Jordanii, Abdullah I, został przez koptyjskiego biskupa koronowany na króla Jerozolimy (gdzie w 1951 r. został zastrzelony). W 1959 r. Wschodnia Jerozolima została ogłoszona drugą stolicą Jordanii. W 1967 r., podczas wojny sześciodniowej, wojska izraelskie odbiły jordańską część Jerozolimy, a w 1980 r. miasto zostało ogłoszone zjednoczoną stolicą Izraela, czego nie uznała społeczność międzynarodowa. Prawo do Jerozolimy roszczą sobie Żydzi i Palestyńczycy, a konflikt zbrojny jest na stałe wpisany w historię miasta…

A gdzie odnaleźć ślady judaizmu? 

Ściana Płaczu

Mur Zachodni, powszechnie znany jako Ściana Płaczu, jest jedyną pozostałością po Drugiej Świątyni Jerozolimskiej. Stanowi najświętsze miejsce judaizmu i jest istotą żydowskiej tożsamości religijnej i narodowej. Tu odbywają się najważniejsze uroczystości religijne i świeckie.

Lokalizację świątyni przypisuje się królowi Dawidowi, który po zdobyciu Jerozolimy w 996 r. p.n.e. uczynił z niej stolicę Izraela. Na biblijnej górze Moria, gdzie Abraham miał złożyć ofiarę ze swojego syna Izaaka, Dawid wybudował ołtarz. Dopiero jego syn i następca, król Salomon, wzniósł tu w latach 966-959 p.n.e. świątynię, w której przechowywano Arkę Przymierza – pozłacaną skrzynię z drewna akacjowego, zawierającą dwie kamienne tablice z dziesięciorgiem przykazań, które otrzymał Mojżesz jako świadectwo przymierza ludu Izraela z Bogiem Jahwe. Przez wieki Żydzi składali tu ofiary ku czci jedynego Boga. Niestety jedynym dostępnym źródłem na temat usytuowania i rozmiarów Pierwszej Świątyni jest Biblia, a badania archeologiczne nie są możliwe, ze względu na wzniesione tu w VII w. islamskie świątynie –  meczet Al-Aksa i Kopułę Skały.

źródło: www.izrael.org.il

Budowla została zniszczona przez wojska babilońskiego króla Nabuchodonozora II w 586 r. p.n.e., który w ten sposób ukarał mieszkańców stolicy Judei za opór wobec nowego władcy. Po powrocie z niewoli babilońskiej na jej gruzach w 515 r. p.n.e. wzniesiono Drugą Świątynię, znacznie skromniejszą, którą całkowicie przebudował Herod Wielki ok. 20 r. p.n.e. Słynęła jako jedna z najwspanialszych budowli tamtych czasów. Było to centrum judaizmu, do którego przybywali pielgrzymi z całego ówczesnego świata. Świątynia została ostatecznie zburzona przez Rzymian w 70 r. Poniżej makieta gigantycznej świątyni z czasów Heroda.

źródło: www.izrael.org.il

Na pamiątkę traumy związanej ze zburzeniem Pierwszej i Drugiej Świątyni Żydzi obchodzą smutne, pokutne i postne święto Tisza be-Aw, dziewiątego dnia miesiąca aw. Stąd wzięła się nazwa „Ściana Płaczu”, która odnosi się do 57-metrowego i wysokiego na 15 m muru, będącego zachodnim murem kompleksu Wzgórza Świątynnego.

Jedynie połowa muru, włączając w to 17 rzędów kamieni sięgających poniżej poziomu gruntu, pochodzą z okresu Drugiej Świątyni i zostały zbudowane przez Heroda Wielkiego. Pozostałe elementy zostały dodane w VII wieku lub później.

Jeszcze w III w. powstał zwyczaj pielgrzymowania Żydów na Górę Oliwną i lamentowania, ze wzrokiem skierowanym w stronę zburzonej świątyni. W XVI w. Sulejman pozwolił Żydom modlić się i przy zachodnim murze, a obszar ten stał się ośrodkiem życia religijnego Mimo, iż od 2 tys. lat świątyni już nie ma, to wyznawcy judaizmu wierzą, że boska obecność nigdy nie opuściła jej murów. Zgodnie z tradycją wierni wkładają między kamienie karteczki z modlitwami i podziękowaniami do Boga. 

Gdy w 1967 r., w wyniku wojny sześciodniowej, Izraelczycy przejęli kontrolę nad Starym Miastem, poszerzyli plac przed Ścianą Płaczu, który dziś pełni funkcję synagogi pod gołym niebem. Jest on podzielony na dwa nierówne sektory: w małej południowej części modlą się kobiety, w dużej i gwarniejszej – mężczyźni (wymagane nakrycie głowy: jarmułka /po hebrajsku: kipa/ – można ją wypożyczyć przed wejściem). Mężczyźni mogą swobodnie wejść na damską stronę, niestety odwrotnie nie jest to możliwe.

Jak widać na zdjęciu, kobiety jednak znajdują sposób, by zajrzeć do męskiej części, bo i niecodzienny to widok, kiedy odziani w tradycyjne stroje chasydzi pochylają głowy w modlitwie i kiwają się w przód i w tył, co jakiś czas robiąc przerwę, by przylgnąć do ściany i ucałować kamienie.

Modlitewny biały szal okrywający głowę i ramiona, ozdobiony poprzecznymi pasami oraz frędzlami, to tałes, który musi być wykonany z jednego kawałka płótna.

Skórzane pudełeczka (tzw. tefilin, z hebrajskiego: tefila – modlitwa), wykonane ze skóry koszernego zwierzęcia i przymocowane rzemykami do czoła zawierają cytaty z Tory. Są noszone podczas codziennych modlitw w dni powszednie przez dorosłych mężczyzn.

Ściana Płaczu jest także popularnym miejscem uroczystości bar micwy, podczas której chłopiec po ukończeniu 13-go roku życia stanie się pełnoletni wobec prawa religijnego. Głównym elementem uroczystości jest pierwsze publiczne odczytanie fragmentu Tory.

Rabinat zabrania Żydom wstępu do Wzgórze Świątynne, by przez przypadek nie stanęli w najświętszym miejscu dawnej świątyni (gdzie przechowywano Arkę Przymierza), do której w czasach biblijnych mógł wejść tylko najwyższy kapłan, i to tylko w jeden dzień w roku – w święto pojednania Jom Kipur. Jednak nie wszyscy przestrzegają tego zakazu, by zademonstrować żydowskie roszczenia do tego miejsca. W 2000 r. prowokacyjna wizyta na Wzgórzu Świątynnym Ariela Szarona, którą Palestyńczycy uznali za zamach na suwerenność ich świętych miejsc, stała się przyczyną wybuchu Drugiej Intifady (powstania Palestyńczyków przeciwko izraelskiej okupacji Palestyny). Jej skutkiem było rozpoczęcie budowy niesławnego Muru Bezpieczeństwa.

Przybywając pod Ścianę Płaczu trzeba pamiętać o odpowiednim stroju. Przed wejściem należy przejść przez kontrolę bezpieczeństwa, podobnie jak lotnisku. Pamiętajcie, że w szabat (od piątkowego zmierzchu do sobotniego zachodu słońca) zakazane jest robienie zdjęć, filmowanie, używanie telefonów komórkowych i palenie ognia (papierosów, świec).

Tuż przed Murem Zachodnim rozciąga się Park Archeologiczny Ofel, gdzie znajdują się pozostałości budowli powstałych od czasów Heroda Wielkiego: fragmenty monumentalnych schodów prowadzących do południowych bram wejściowych na teren Wzgórza Świątynnego, część łuku Robinsona, na którym wspierał się pomost wiodący ku górze, czy też ruiny mykw – rytualnych żydowskich łaźni. Zobaczymy tu także bizantyjskie domy, fragmenty pałacu Umajjadów z przełomu VII i VIII w. oraz basztę z czasów krzyżowców.

Cmentarz żydowski

Na zachodnim zboczu Góry Oliwnej znajduje się największy, najważniejszy i najdroższy żydowski cmentarz, którego początki sięgają czasów biblijnych. Wyznawcy judaizmu wierzą, że to tutaj rozpocznie się zmartwychwstanie w dniu Sądu Ostatecznego, a Mesjasz wyprowadzi powstałych z grobów przez Złotą Bramę na Wzgórze Świątynne.

Szacuje się, że jest tu ponad 180 tys. grobów, a ciała skierowane są stopami w kierunku Wzgórza Świątynnego, by ułatwić sobie marsz w dniu Sądu Ostatecznego. Ponieważ miejsc na cmentarzu jest coraz mniej, a zainteresowanych coraz więcej, na pochówek tutaj mogą pozwolić sobie tylko najbogatsi, bo ceny grobów dochodzą dziś do 1,5 mln dolarów! Poniżej widok na cmentarz ze Wzgórza Świątynnego.

Na płytach nagrobnych można zauważyć leżące kamienie. Zwyczaj ten wywodzi się z czasów, kiedy zmarłych grzebano na pustyni. Kamienie wskazywały miejsce pochówku i  zabezpieczały je przed dzikimi zwierzętami. Dziś są wyrazem szacunku dla zmarłego, zgodnie ze starą zasadą: „kwiaty są dla żywych, kamienie dla zmarłych”.

Góra Syjon

Wzgórze położone poza murami Starego Miasta to tradycyjny synonim Jerozolimy i symbol tęsknoty żydowskiej za ojczyzną. Stąd pochodzi także nazwa syjonizmu – ruchu politycznego i społecznego, którego celem było utworzenie państwa żydowskiego w Palestynie, na terenach starożytnego Izraela. Zapoczątkowany w XIX w. ruch doprowadził do powstania państwa Izrael w 1948 r.

W sanktuarium na szczycie znajduje się ważny dla chrześcijan Wieczernik, w którym odbyła się Ostatnia Wieczerza. W dolnej kaplicy Wieczernika mieści się symboliczny grób króla Dawida – jedno z najświętszych miejsc judaizmu. W latach 1948-67, gdy Ściana Płaczu znajdowała się na terenie Jordanii, grobowiec był głównym celem żydowskich pielgrzymek. Po 1967 r. ustanowiono tu synagogę.

Cytadela Dawida

Turecka twierdza, wzniesiona w XVI w. z rozkazu Sulejmana w miejscu wcześniejszych fortyfikacji z 37 r., góruje nad wschodnią częścią Starego Miasta, zabezpieczając Bramę Jaffy. W cytadeli znajduje się muzeum przedstawiające 4 tys. lat historii Jerozolimy. Z twierdzy rozciąga się wspaniała panorama miasta.

Mea Shearim

Dzielnica ultraortodoksyjnych Żydów to swoista enklawa w samym sercu Jerozolimy, w której zatrzymał się czas. Mieszka tu ponad 100 tys. haredim (pobożnych) – skrajnie ortodoksyjnych chasydów, którzy poświęcają swoje życie studiowaniu Tory i utrzymują się z nauczania religii oraz datków (a najczęściej z pomocy społecznej). Szabat jest tu rygorystycznie przestrzegany.

Mężczyźni nie golą się i noszą tradycyjne stroje rodem z dawnej Rzeczpospolitej – czarne szaty i białe koszule oraz filcowe kapelusze z szerokim rondem, a w szabat – sztrajml, czyli charakterystyczną futrzaną czapkę. Żydówki ubrane są w ciemne długie spódnice lub suknie z długimi rękawami i często noszą peruczki lub chustki na zwyczajowo ogolonych głowach. Rodziny ortodoksów są tradycyjnie wielodzietne, posługują się językiem jidysz, rygorystycznie przestrzegają zasad koszerności i z nieufnością odnoszą się do wszystkiego, co niesie cywilizacja. To świadomie izolująca się grupa, która do minimum ogranicza swoje kontakty ze światem zewnętrznym.

Gdzieniegdzie widać tablice albo mury oblepione czarno-białymi plakatami z ogłoszeniami – to jedyny środek informacji, bo tu nie wolno oglądać telewizji, słuchać radia ani czytać świeckich książek. 

fot. Effib – Wikimedia Commons/ CC

Ultraortodoksi sprzeciwiają się państwu Izrael twierdząc, że to sprzeciw wobec woli Boga. Uważają, że Żydzi powinni żyć w diasporze, ponieważ na to zasłużyli i ściągnęli na siebie gniew Boży. Oczekują na obiecanego Mesjasza, który dopiero wtedy stworzy Wielki Izrael w granicach biblijnych, czyli Ziemi Obiecanej, danej narodowi żydowskiemu przez Boga Jahwe. Mimo, że ortodoksi żyją na garnuszku państwa to odmawiają służby wojskowej i wolą popierać ruch narodowo-wyzwoleńczy Palestyńczyków (walczących z państwem Izrael) niż własny rząd… Trudno w to uwierzyć? Wystarczy wspomnieć, że zamachu na premiera Iccaka Rabina w 1995 r. dokonał ortodoksyjny żyd, skrajny nacjonalista, przeciwny porozumieniom z Oslo podpisanym w 1993 r., w którym nastąpiło wzajemne uznanie państwa żydowskiego i palestyńskiego. 

By wejść do Mea Shearim należy pamiętać o odpowiednim ubiorze, o czym przypominają wielkie dwujęzyczne napisy na rogatkach. Dotyczy to zwłaszcza kobiet, bo już krótki rękaw, obcisłe ubranie, a nawet spodnie uważane są tu za prowokacyjne. Kobiety powinny założyć luźną bluzkę z długimi rękawami, długą spódnicę i nie zapomnieć o nakryciu głowy, np. szalem czy chustą. W szabat i święta religijne dzielnica jest zamykana, co oznacza, że nie wjedzie tu nawet pogotowie ani straż pożarna…

Złota Menora

Monumentalna menora, wykonana z 45 kilogramów 24-karatowego złota, jest repliką menory z okresu drugiej Świątyni Jerozolimskiej. Oryginalna Złota Menora została zrabowana do Rzymu jako łup wojenny, po zdobyciu Jerozolimy przez Rzymian w 63 r. (wydarzenie to przedstawia płaskorzeźba na Łuku Tytusa). W V w., po złupieniu Rzymu przez Wandalów, menora została wywieziona do Kartaginy, a następnie w VI w. do Konstantynopola, by powrócić do Jerozolimy jako dar cesarza Justyniana. Później ślad po niej zaginął.

Według tradycji menora symbolizuje krzew gorejący, który zobaczył Mojżesz na górze Synaj. Menora jest także symbolem narodu żydowskiego – „światła dla narodów” według słów proroka Izajasza (42:6), oraz godłem państwowym Izraela.

Przygotowania do wykonania repliki trwały wiele lat i zostały poprzedzone gruntownymi badaniami historycznymi, archeologicznymi i teologicznymi. Złota Menora jest warta wiele milionów dolarów, dlatego chroni ja kuloodporna szyba. Można ja zobaczyć w dzielnicy żydowskiej na Starym Mieście, wcześniej stała na ulicy Cardo.

Knesset

Budynek izraelskiego parlamentu wzniesiono w latach 1960-66 z fundacji rodziny Rothschildów. Naprzeciwko wejścia znajduje się monumentalna menora autorstwa Benna Elkana, dar gmin żydowskich z Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej. Na jej ramionach wyrzeźbione główne wydarzenia i postacie, które wycisnęły piętno na historii Żydów, w tym także powstanie w Getcie Warszawskim.

fot. Proesi – Wikimedia Commmons/ CC

W 1980 r. Kneset przyjął Podstawowe Prawo Jerozolimy (jedną z ustaw zasadniczych Izraela), która stwierdza, że zjednoczona Jerozolima jest stolicą państwa Izrael oraz siedzibą jego władz. Społeczność międzynarodowa (w tym Polska) nie uznaje tego aktu i ambasady większości państw mają swoje siedziby w Tel Awiwie.

Pretensje do Wschodniej Jerozolimy zgłaszają Palestyńczycy, uznający ja za stolicę ich przyszłego, niepodległego państwa. Spór o status Jerozolimy jest jednym z powodów konfliktu izraelsko-palestyńskiego.

Yad Vashem – Instytut Pamięci Męczenników i Bohaterów Holokaustu

Instytut założony w 1953 r. dokumentuje historię narodu żydowskiego podczas Holokaustu i upamiętnia tragedię każdej z sześciu milionów ofiar, a także odznacza Sprawiedliwych Wśród Narodów Świata i przechowuje dowody Zagłady dla następnych pokoleń.

Nazwa „Yad Vashem” oznacza „miejsce i imię” i jest zaczerpnięta z księgi Izajasza: „Dam im miejsce w moim domu i w moich murach oraz imię lepsze od synów i córek, dam im imię wieczyste i niezniszczalne”.

Instytut składa się z wielu elementów: izby pamięci, muzeum historii, sali nazwisk, archiwum i centrum edukacyjnego. Przy wejściu do muzeum oglądamy kilkunastominutowy film ukazujący zatrzymany w kadrze świat przed Holocaustem – świat, którego już nie ma… Wiele tu dokumentów, filmów, starych fotografii ludzi, którzy zamieszkiwali i tworzyli przedwojenną Polskę… Poniżej Sala Imion, w której przechowywane są dane o ofiarach Holokaustu.

fot. yadvashem.org

Najbardziej wstrząsające wrażenie zrobiła na mnie Izba Pamięci Dzieci, gdzie w całkowitej ciemności, w dużej sali wypełnionej systemem luster odbijających zapalone świece, monotonny głos czyta imiona 1,5 mln dzieci – ofiar obozów koncentracyjnych oraz ich wiek i kraj pochodzenia.

fot. yadvashem.org

Poniżej sugestywny pomnik upamiętniający żydowskie dzieci zamordowane przez nazistów:

W Ogrodzie Sprawiedliwych wśród Narodów Świata rosną drzewka upamiętniające tych, którzy podczas wojny ratowali Żydów od zagłady, często ryzykując własne życie. Znajdziemy tu m.in tabliczkę z nazwiskiem Oskara Schindlera, ale najwięcej jest polskich nazwisk…

Na terenie Instytutu znajduje się też kilkanaście pomników poświęconych m.in. zamordowanym w czasie Holokaustu dzieciom, żydowskim partyzantom i żołnierzom oraz Januszowi Korczakowi.

Na zakończenie – ciekawostka: 14 mln Żydów to zaledwie 0,2% populacji całego świata, a jednak co czwarty laureat Nagrody Nobla jest z pochodzenia Żydem (m.in. Albert Einstein). Jak to wyjaśnić? Naukowcy, po latach badań, doszli do wniosku, że nie jest to przyczyna wrodzona (genetyczna), ale wyłącznie kulturowa, wynikająca z kultywowanych wartości: wiedzy, mądrości oraz inteligencji, umiejętności analizowania problemów, ich werbalizowania i ich rozwiązywania, dociekliwości, stawiania mądrych pytań, logicznego myślenia i argumentacji, pracowitości i poczucia obowiązku. Nic dodać, nic ująć.

I jeszcze odrobina humoru – koszulki sprzedawane na ulicach Jerozolimy :)

fot. Miriam Woelke (www. shearim.blogspot.com)

O Jerozolimie chrześcijańskiej przeczytasz TUTAJ